Rzeki są integralnym elementem krajobrazu wielu miast, tworzą ich niepowtarzalny charakter, są często ich wizytówką. Rola, jaką spełniają rzeki w mieście daleko wykracza poza ich funkcje wizerunkowe. Doliny rzek i innych elementów wód płynących (np. kanałów, strumieni czy mniejszych cieków) stanowią ważny element błękitno-zielonej infrastruktury miasta i oferują wiele istotnych usług ekosystemów.
W ramach geonakiety Rzeki Warszawy w oczach mieszkańców poświęconej percepcji dolin rzecznych zbadaliśmy, jaki jest stosunek mieszkańców stolicy do warszawskich rzek. Jaka jest ich wizja idealnego miasta nad rzeką? Przedstawiamy raport z badania.
Przeczytaj raport
Cel badania
Badanie było poświęcone miejskim rzekom i towarzyszącym im ciekom oraz terenom nadrzecznym. Miało na celu zbadanie postrzegania warszawskich dolin rzecznych i ich wykorzystania przez mieszkańców. Wykorzystaliśmy do tego narzędzie typu geoweb – internetową ankietę wyposażoną w interaktywną mapę umożliwiającą udzielanie odpowiedzi na pytania także w odniesieniu do wskazywanych przez respondentów miejsc.
Rzeki w mieście – funkcje i korzyści
Poproszeni o wskazanie korzyści związanych z obecnością rzek w mieście, respondenci (ok. 75%) wskazali przede wszystkim rekreację i odpoczynek, a na drugim miejscu (ok. 47%) kontakt z przyrodą. Najczęstszą formą aktywności nad rzeką jest spacer.
Zdaniem mieszkańców Warszawy, najważniejsze funkcje rzek w mieście to:
- miejsce życia dzikich roślin i zwierząt (52% respondentów),
- rekreacyjna lub sportowa (42% respondentów),
- obniżanie temperatury w mieście (38% respondentów),
- retencyjna (gromadzenie wód opadowych) (36% respondentów),
- krajobrazowa (31% respondentów),
- źródło wody pitnej (26% respondentów),
- przewietrzanie miasta (22% respondentów).
Najmniej badanych wskazało funkcje transportowe – trasy komunikacyjne wzdłuż rzek (6%) oraz transport wodny (7%).
Najchętniej odwiedzanym fragmentem rzeki jest tzw. gorset warszawski – odcinek w centrum miasta, w którym Wisła została ściśnięta infrastrukturą regulującą jej bieg. Jest to też obszar, na którym od wielu lat prowadzone są liczne inwestycje, mające zachęcić mieszkańców do spędzania czasu nad rzeką, w tym ścieżki spacerowe, rowerowe i bulwary z pawilonami.
Co zagraża nam ze strony rzek oraz jak my zagrażamy rzekom?
Najczęściej wskazywanym zagrożeniem ze strony rzek są powodzie i podtopienia, które wskazało 90% respondentów. Spośród działań zapobiegających nadmiarowi wody w rzekach i innych ciekach wodnych, respondenci najczęściej wskazywali zwiększanie retencji i procesy renaturyzacyjne oraz przeciwną strategię – dalszą regulację. Podobne rozwiązania zostały wskazane przez respondentów do walki z problemem wysychania rzek i innych cieków wodnych:
Co zdaniem respondentów może być przyczyną braku wody w korycie? Brak opadów (61%), wysokie temperatury (39%) oraz działalność człowieka (bezpośrednie inwestycje) 31%, a także zmiana klimatu (19%). Warto podkreślić, że brak opadów oraz wysokie temperatury są bezpośrednio obserwowanymi przejawami tej zmiany.
Jak powinniśmy chronić potencjał przyrodniczy rzek?
Respondenci geonakiety poproszeni o wskazanie miejsc wymagających ochrony wskazali 19 punktów na mapie Warszawy m.in.: Rezerwat Ławice Kiełpińskie, Szlak Golędzinowski, Bulwar Z. Religi, Kępę Wieloryb, Kanał Wawerski, Rezerwat Wyspy Zawadowskie.
¼ badanych zgodziła się ze stwierdzeniem, że dostęp do tych miejsc powinien zostać ograniczony w celu jego ochrony, około ⅓ nie zgadzała się z ograniczeniem dostępu do tych terenów, przy czym 35% badanych wstrzymało się od podania odpowiedzi.
Z kolei na pytanie o docelową formę terenów, które zdaniem respondentów powinny być chronione – ponad 60% wskazywało na zachowanie terenów w formie dzikiej (naturalnej), podczas gdy niecałe 20% ankietowanych była za formą terenów zieleni urządzonej i utrzymanej intensywnie.
Warszawskie rzeki to nie tylko Wisła
Czy warszawiacy i warszawianki są tego świadomi, że przez Warszawę przepływa znacznie więcej rzek niż tylko Wisła? Okazuje się, że obecność innych rzek nie jest głęboko zakorzeniona w ich świadomości. Tylko 78 osób z 540 badanych wskazało inne rzeki stołeczne, które w całości lub części znajdują się pod ziemią, tzn. zostały skanalizowane w wyniku prac inżynieryjno-technicznych i nie są widoczne na powierzchni. Najczęściej wymienianymi rzekami były Rudawka, Drna, Żurawka. Respondenci wskazali także ich orientacyjne przebiegi.
Miasto idealne
W opisanych przez respondentów geoankiety wizjach miasta idealnego, którego integralnym elementem są rzeki, badani skłaniali się ku wizji, w której ochrona naturalnych ekosystemów rzecznych współgra z potrzebami mieszkańców i rozwojem miasta. Podczas gdy przywracanie naturalnego biegu rzeki było ważnym elementem tej wizji, wielu respondentów wyrażało chęć większego wykorzystania brzegów rzek w celach rekreacyjnych. Niektórzy zwrócili uwagę, że pogodzenie tych dwóch aspektów może być trudne: Przywrócenie rzek naturze i tworzenie pasa ochronnego, w którym nie wszystkie pomysły na aktywność byłyby możliwe, ze względu na ochronę zwierząt i flory oraz Powinno to być miasto, które zostawia rzece jak najwięcej przestrzeni. Największa rzeka jest nieuregulowana lub uregulowana tylko tam, gdzie jest to naprawdę niezbędne. Po obu jej stronach rozciągają się pasy dzikich terenów – znajdują się na nich lasy i mokradła. Te najbardziej cenne przyrodniczo mają status rezerwatu, gdzie nie ma wstępu dla turystów.
Idealne miasto to Miasto gąbka: Mniej uszczelnionego terenu, ogrody deszczowe na każdym osiedlu = brak potrzeby kanalizowania opadów, ochrona terenów zalewowych, wytyczone naturalne szlaki nad rzekami. Nawierzchnia tylko przepuszczalna dla wody.
Ważnym aspektem dla części respondentów była jakość wody: To miasto, gdzie woda w rzece jest czysta, można się kąpać w nadrzecznych zbiornikach, można pływać łódkami i kajakami, gdzie jest wiele możliwości pieszych przepraw przez rzekę i wiele atrakcji nadrzecznych, plaże, miejsca spacerowe, zieleń itp.
Z wszystkimi opisami miast idealnie zintegrowanych z rzeką można zapoznać się na stronach 78-85 raportu.
Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu Miejskie ekosystemy dolin rzecznych. Potencjał usług ekosystemów w obliczu antropogenicznych zmian klimatu w okresie sierpień-październik 2022 r. Wzięło w nim udział 540 respondentów. Raport opracowała dr Edyta Bąkowska-Waldmann z pracowni urbanistyki 3symetrie.
