W latach 2015-2017 NIK przeprowadzał kontrolę dotyczącą zarządzania zielenią miejską. Kontrola została przeprowadzona z własnej inicjatywy NIK. Jednak wydaje się, że inspiracją do jej przeprowadzenia był również znaczny wzrost zainteresowania mieszkańców zielenią, a w szczególności olbrzymią wycinką drzew, która skutkowała kierowaniem licznych skarg do Izby związanych z usuwaniem drzew oraz likwidowaniem terenów zieleni.
Kontrola NIK objęła dziewięć urzędów miast: Katowice, Kraków, Legnica, Łódź, Nowy Sącz, Piotrków Trybunalski, Tarnowskie Góry, Warszawa oraz Wrocław i osiem jednostek odpowiedzialnych za zarządzanie zielenią w Katowicach, Krakowie, Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim, Wrocławiu oraz trzy jednostki w Warszawie. Głównym celem kontroli była ocena skuteczności zarządzania zielenią miejską, z punktu widzenia mieszkańca i jakości życia w mieście. Podczas kontroli oceniano kształtowanie, planowanie i ochronę terenów zieleni; rewitalizację, urządzenie i zagospodarowanie terenów zieleni; standardy utrzymania zieleni; współpracę z innymi podmiotami oraz mieszkańcami, w tym uwzględnienie ich oceny dotyczącej zarządzania zielenią w mieście oraz prowadzanie edukacji ekologicznej w zakresie ochrony terenów zieleni.
W ogólnej ocenie NIK pozytywnie opisuje strukturę zarządzania zielenią w badanych miastach. Dobrze ocenione jest utrzymanie oraz zagospodarowanie terenów zieleni, współpraca z lokalną społecznością i organizacjami pozarządowymi czy podejmowane działania informacyjno-edukacyjne.
Zastrzeżenia wzbudziła ochrona zieleni w procesach planowania przestrzennego i brak wystarczającej wiedzy oraz danych w miastach na temat powierzchni terenów zieleni, oraz liczb usuwanych oraz sadzonych drzew i krzewów.
Najważniejsze wyniki kontroli zostały podzielone na cztery działy. Wszystkim kontrolowanym zagadnieniom poświęcamy uwagę w ramach projektu „Międzysektorowa współpraca na rzecz zieleni w polskich miastach”, który z przyjemnością odnaleźliśmy wśród dobrych praktyk współpracy miast z innymi podmiotami. Mamy nadzieję, że dialog międzysektorowy zainicjowany w ramach tego projektu pomoże wprowadzić nowe rozwiązania skutecznie usuwające stwierdzone w miastach nieprawidłowości.
Planowanie, kształtowanie i ochrona terenów zieleni
W tej części NIK wymienia dokumenty strategiczne (w tym gminne programy ochrony środowiska, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego itp.), które zawierają zapisy dotyczące kształtowania oraz ochrony zieleni w miastach. Wśród dobrych praktyk wymienionych przez NIK jest powoływanie zespołów doradczo-opiniujących w miastach, które zajmują się sprawami związanymi z terenami zieleni. W części dotyczącej urządzania, utrzymywania i zagospodarowania terenów zieleni NIK zwraca uwagę na powstawanie zarządów zieleni w miastach (o których pisaliśmy w artykule do Przestrzeni Miejskiej), utworzenie stanowisk architekta krajobrazu lub ogrodnika miejskiego. Za bardzo ważny element dobrego zarządzania zielenią uznano inwentaryzację terenów zieleni, w tym drzew, która niestety była przeprowadzona jedynie w dwóch miastach, tj. Krakowie i Warszawie. Kolejną dobrą praktyką jest tworzenie w miastach standardów utrzymania zieleni, które zostały spisane w pięciu z badanych miast, przy czym tylko w Krakowie i Warszawie stanowią one załącznik do programu ochrony środowiska. Przykładami dobrego zarządzania zielenią miejską jest również zagospodarowywanie terenów oraz ich rewitalizacja, przy utrzymywaniu wielofunkcyjności danego terenu. Wśród miejsc godnych pochwalenia wymieniono m.in. ogród społeczny na zdewastowanym terenie w Krakowie, akcję sadzenia drzew pod nazwą Park Krakowian, czy stworzenie na terenie dawnej kopalni węgla w Katowicach Ogrodu Zmysłów. Podczas kontroli zwracano również uwagę na zagospodarowanie zielenią terenu wokół jednostek miejskich. Kolejnym kontrolowanym aspektem było utrzymanie i pielęgnacja terenów zieleni.
Urządzanie, utrzymywanie, zagospodarowanie terenów zieleni
Mimo ogólnej pozytywnej oceny jaką NIK wystawił kontrolowanym miastom, kwestia pielęgnacji oraz ochrony zieleni budziła największe kontrowersje oraz wykryto przy niej najwięcej nieprawidłowości. Były to przede wszystkim niezgodności z zapisami w umowach z wykonawcami w zakresie jakości i częstotliwości pielęgnacji drzew, wykonanie nasadzeń niezgodnie z planem, czy zapłacenie wykonawcy za rośliny, które w rzeczywistości nie zostały posadzone. Za dobrą praktykę związaną z pielęgnacją zieleni uznano wprowadzenie przez Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie systemu prac pielęgnacyjnych p.n. „Utrzymaj standard”, stanowiący 3 letnią umowę ryczałtową, w ramach której wykonawca zobowiązany jest do utrzymania podległej mu zieleni według ściśle określonych standardów. Podobne wnioski i odczucia mieli urzędnicy zarządów zieleni uczestniczący w warsztatach, które realizowaliśmy w ramach projektu „Międzysektorowa współpraca na rzecz zieleni w polskich miastach”, więcej informacji na ten temat można znaleźć w raporcie ze spotkania.
Współpraca z mieszkańcami
Kolejnym dobrym przykładem poprawiającym jakość terenów zieleni w miastach jest współpraca zarządców z mieszkańcami. Oprócz budżetów obywatelskich, NIK podkreśla rolę konsultacji społecznych w zakresie tworzenia lub zagospodarowania terenów zieleni, które prowadzone były w ośmiu skontrolowanych miastach. Ważnym aspektem jest również współpraca miast z organizacjami pozarządowymi oraz z radami dzielnic lub osiedli. Za dobra praktykę ocenia się realizacje wspólnie z organizacjami pozarządowymi projektów związanych bezpośrednio z terenami zieleni, jak również współpracy przy tworzeniu dokumentów strategicznych lub w sprawach dotyczących wycinki lub sadzenia nowych drzew. Jak skuteczniej angażować mieszkańców w zarządzanie zielenią dyskutowaliśmy z urzędnikami zarządów zieleni na innych warsztatach w ramach wyróżnionego projektu (relacja oraz raport z warsztatów). Wśród wymienionych w raporcie NIK dobrych praktyk związanych ze współpracą miast z organizacjami pozarządowymi, znalazł się projekt Fundacji Sendzimira pn. „Wspólnie działania na rzecz bioróżnorodności”, w ramach którego powstały m.in. ogrody deszczowe w Katowicach. NIK docenił również programy prowadzone przez miasta, jak np. „Zasadźmy sobie las” czy „Szare na zielone” we Wrocławiu. Więcej podobnych przykładów (innowacyjnych projektów zielono-błękitnej infrastruktury realizowanych przez miasta) można znaleźć w relacji i raporcie z kolejnego warsztatu dla przedstawicieli zarządów zieleni, który zrealizowaliśmy w styczniu 2018 r.
NIK zwraca również uwagę na współpracę miast z biznesem, która również może przyczyniać się do poprawy jakości zieleni miejskiej. Wśród dobrych praktyk wymienione zostały „Pakiety sponsorskie” realizowane przez ZZM w Krakowie, „Zielone Inicjatywy” realizowane w Warszawie oraz rozporządzenia Prezydenta Wrocławia zachęcające inwestorów do tworzenia zieleni poprzez wprowadzanie ulg od podatków.
Działalność edukacyjna i promocyjna
Ostatnią działalnością kontrolowaną przez NIK była działalność edukacyjna miast, która została pozytywnie oceniona. We wszystkich badanych miastach podejmowano działania związane z edukacją dotyczącą ochrony przyrody, wykorzystywano do tego celu różnego rodzaju źródła docierania z informacją do mieszkańców, jak również organizowano różnorodne programy, warsztaty, spacery i konkursy zachęcające mieszkańców do spędzania czasu wśród zieleni i wspólnego tworzenia nowych terenów zieleni.
NIK przekazał rekomendacje burmistrzom i prezydentom miast, m.in. zwracając dużą uwagę na wykorzystywanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jako narzędzia do ochrony terenów zieleni przed presją zabudowy.
Na temat struktury zarządzania zielenią w polskich miastach na przykładzie Jaworzna, Krakowa, Łodzi, Wrocławia oraz Warszawy można przeczytać również w raporcie powstałym w ramach realizacji projekty dofinansowanego przez POIiŚ oraz NFOŚiGW pn. „Międzysektorowa współpraca na rzecz zieleni w polskich miastach”.
