Polska plasuje się w czołówce krajów europejskich, w których zanieczyszczenie światłem rośnie najszybciej. Problem ten dotyka nie tylko wielkich aglomeracji, ale również mniejszych miejscowości i obszarów przyrodniczo cennych. Noc w centrach miast praktycznie nie zapada nigdy, a my, przyzwyczajeni do wszechobecnego światła, zapominamy, że jego nadmiar to znacznie więcej niż tylko kwestia komfortu. Zanieczyszczenie świetlne ma poważny wpływ na zdrowie, przyrodę i gospodarkę.
Zanieczyszczenie nocnego nieba w Polsce
Jeśli przyjrzeć się interaktywnym mapom zanieczyszczenia światłem, zobaczymy, że tylko nieliczne regiony w Polsce — głównie w górach i na terenach leśnych — zachowały naturalną ciemność nocą. To wyraźny sygnał, że potrzebujemy pilnych działań, które ochronią nocny krajobraz i ograniczą nadmierne oświetlenie.
W styczniu 2024 roku ukazał się raport Zanieczyszczenie światłem w Polsce. Raport 2023, przygotowany przez Fundację Light Pollution Think Tank oraz Centrum Badań Kosmicznych PAN. To pierwsze tak kompleksowe opracowanie w naszym kraju, które diagnozuje problem na podstawie danych z 2022 roku.
Wyniki są alarmujące: w Polsce nie ma już miejsc całkowicie wolnych od problemu zanieczyszczenia światłem. Co więcej, aż 20% Polaków, głównie mieszkańców dużych miast, żyje w warunkach, w których prawdziwa noc nie nadchodzi wcale.
Raport wyraźnie wskazuje, że zanieczyszczenie światłem:
- jest w Polsce powszechne i ciągle się nasila;
- wywiera silną presję na środowisko przyrodnicze i zdrowie ludzi, a zagrożenie to dotyczy nawet parków narodowych sąsiadujących z aglomeracjami;
- nie jest w polskim prawie interpretowane jako zagrożenie;
- nie jest monitorowane przez żadną z państwowych służb.
Pomimo tak poważnych konsekwencji, świadomość społeczna tego problemu w Polsce jest wciąż bardzo niska.
Czym właściwie jest zanieczyszczenie światłem?
Zanieczyszczenie świetlne (ang. light pollution) to zaburzenie naturalnego poziomu jasności środowiska nocnego spowodowane nadmiernym i niewłaściwym wykorzystaniem sztucznego oświetlenia. Jego źródłem jest głównie nieumiejętnie zaprojektowane, nadmiernie świecące oświetlenie zewnętrzne – źle ukierunkowane i często emitujące światło w miejscu lub czasie, gdy nie jest potrzebne. Główne źródła zanieczyszczenia światłem to:
- oświetlenie uliczne;
- podświetlane fasady budynków;
- reklamy świetlne;
- obiekty przemysłowe i sportowe;
- stacje benzynowe.
Według danych Międzynarodowej Agencji Energii (IEA), na oświetlenie zużywa się około 19% światowej produkcji energii elektrycznej. Co ciekawe, Departament Energii USA (DOE) oszacował, że aż 35% światła z oświetlenia zewnętrznego jest po prostu marnowane. Większość z niego „ucieka” w niebo, gdzie odbija się od chmur i pyłów, tworząc charakterystyczną łunę świetlną, zwaną również świetlnym smogiem. Zjawisko to widać szczególnie nad aglomeracjami, a w zależności od warunków atmosferycznych i wielkości miasta, łuna może być dostrzegalna nawet z odległości kilkuset kilometrów.
Zanieczyszczenie światłem ma dwa główne aspekty:
- astronomiczne zanieczyszczenie światłem – utrudnia obserwację nieba i nawigację astronomiczną;
- ekologiczne zanieczyszczenie światłem – wpływa na funkcjonowanie organizmów żywych i zmienia działanie całych ekosystemów.
Jak sztuczne oświetlenie wpływa na ludzi, zwierzęta i rośliny?
Chociaż sztuczne oświetlenie jest niezbędne do funkcjonowania we współczesnym świecie, stała ekspozycja na jego działanie, zwłaszcza wieczorem i w nocy, negatywnie wpływa na zdrowie ludzi i przyrodę.
Szczególnie szkodliwe są nowoczesne latarnie LED, które emitują intensywne, zimne światło. Od kilku lat obserwujemy masową wymianę lamp sodowych na te znacznie bardziej energooszczędne diody LED. Zużywają one nawet o 80% mniej energii i lepiej odwzorowują kolory, ale niestety, emitują dużo światła z zakresu krótkofalowego (tzw. światło niebieskie), które jest najbardziej szkodliwe. Na dodatek rozprasza się ono w atmosferze, zwiększając zanieczyszczenie świetlne.
Ludzie, zwierzęta i rośliny podlegają rytmom dobowym, w których kluczową rolę odgrywa światło, regulujące procesy biochemiczne i fizjologiczne. Nadmierne oświetlenie nocą zaburza te rytmy, zakłócając pracę zegara biologicznego i utrudniając prawidłowe funkcjonowanie.
Wpływ sztucznego światła na zdrowie człowieka
Do prawidłowego działania organizm potrzebuje zarówno światła dziennego, jak i okresu ciemności, w którym może się zregenerować.
Narażenie na sztuczne światło po zmroku hamuje produkcję melatoniny. W efekcie pojawiają się problemy ze snem, zmęczenie, a także zwiększa się ryzyko depresji, zaburzeń hormonalnych i chorób przewlekłych, w tym raka piersi i prostaty.
Wpływ na zwierzęta
Światło jest kluczowe dla orientacji zwierząt w czasie. Zanieczyszczenie świetlne zaburza ich naturalne rytmy i zmienia zachowania. Zwierzęta nocne często „myślą”, że dzień trwa dłużej, co skraca ich czas na polowanie i inne aktywności.
Ptaki migrujące i gatunki nocne są szczególnie zagrożone. Sztuczne oświetlenie dezorientuje je podczas lotów — wiele z nich ginie, zderzając się z budynkami czy mostami. W amerykańskich miastach prowadzone są programy Lights Out, podczas których wolontariusze wyłączają oświetlenie w wieżowcach, by ratować migrujące ptaki przed zderzeniem. U miejskich ptaków, jak kosy czy sikorki, stwierdzono spadek poziomu melatoniny, co skutkuje zaburzeniami rytmu dobowego – później wchodzą do budek lęgowych, później zasypiają, a budzą się znacznie wcześniej. Nadmiar światła wpływa także na ich kondycję, powodując mniejszy przyrost masy ciała i obniżając zdolności rozrodcze.
Zjawisko zanieczyszczenia światłem dotyka także płazy, w tym ropuchy szare i rzekotki drzewne. Nietoperze, na przykład nocki czy gacki, potrzebują ciemności do polowań, a nadmiar światła utrudnia im żerowanie.
Z kolei owady nocne, jak ćmy czy świetliki, są szczególnie wrażliwe na światło z zakresu UV oraz światło białe i niebieskie. Badania dowodzą, że w obszarach zanieczyszczonych światłem nocne zapylacze odwiedzają rośliny o 62% rzadziej, co przekłada się na spadek różnorodności owadów o 29% i niższą produkcję owoców o 13%.
Co ciekawe, sztuczne oświetlenie wpływa również na życie w zbiornikach wodnych. Ryby, np. okoń czy płoć, są wrażliwe na światło, a oświetlone mosty stają się dla nich barierami ekologicznymi, uniemożliwiającymi migrację. Z kolei zooplankton, kluczowy dla równowagi ekosystemu, ucieka przed światłem na większe głębokości. W efekcie nie może on efektywnie zjadać fitoplanktonu, co prowadzi do jego nadmiernego rozwoju i nasila proces eutrofizacji w zbiornikach wodnych.
Wpływ na rośliny
Rośliny również reagują na zmiany długości dnia i nocy. Sztuczne światło nocą zaburza ich cykl wzrostu i kwitnienia. W miastach drzewa rosnące w pobliżu latarni rozwijają pąki wcześniej, co zwiększa ryzyko uszkodzeń przez wiosenne przymrozki. Pod wpływem sztucznego oświetlenia aparaty szparkowe są otwarte przez całą noc, co nie tylko powoduje utratę wody, ale także ułatwia wnikanie patogenów.
Zanieczyszczenie światłem a bioróżnorodność i ekosystemy
Zanieczyszczenie światłem to globalny problem, co gorsza, skala tego problemu rośnie w alarmującym tempie. Badania opublikowane w prestiżowym magazynie Science jasno wskazują, że w latach 2011–2022 nocne niebo jaśniało w niepokojącym tempie od 7 do 10% rocznie. Wnioski te są efektem długoterminowych obserwacji prowadzonych na całym świecie, które potwierdzają, że problem zanieczyszczenia światłem stale się pogłębia.
My w domach możemy ograniczyć ekspozycję na światło, zasłaniając okna, ale zwierzęta i rośliny żyjące na zewnątrz nie mają takiej możliwości.
Nocna ekspozycja na sztuczne światło zaburza relacje między gatunkami i zmienia zachowania zwierząt oraz cykl wegetacyjny roślin. Nawet obszary chronione, w tym Natura 2000, nie są wolne od jego wpływu.
Brak kontroli nad emisją światła zmniejsza bioróżnorodność ekosystemów, prowadzi do ich degradacji i osłabia ich zdolność do radzenia sobie z trudnymi warunkami środowiskowymi.
Gdzie szukać wiedzy i wsparcia w walce z zanieczyszczeniem światłem
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o zanieczyszczeniu światłem lub poszukać wsparcia w działaniach na rzecz jego ograniczenia, warto zwrócić się do organizacji, które zajmują się tym tematem.
Organizacje i inicjatywy w Polsce:
- Program Ciemne Niebo – Polska – edukacyjna inicjatywa Stowarzyszenia POLARIS-OPP promująca odpowiedzialne oświetlenie.
- Fundacja Light Pollution Think Tank – grupa ekspercka zajmująca się analizą i rekomendacjami dotyczącymi ograniczania zanieczyszczenia światłem.
- Centrum Badań Kosmicznych PAN – współautor pierwszego raportu o zanieczyszczeniu światłem w Polsce, twórca interaktywnych map.
Organizacje z Europy i Świata:
- International Dark-Sky Association (IDA) – globalna organizacja promująca ochronę ciemnego nieba, edukująca i certyfikująca obszary jako Dark Sky Places.
- Campaign for Dark Skies (Wielka Brytania) – działa na rzecz ograniczenia nadmiernego oświetlenia.
- CieloBuio (Włochy) – skupia się na edukacji i zmianach legislacyjnych.
- Starlight Initiative (Hiszpania) – promuje ochronę nocnego nieba jako dziedzictwa kulturowego i środowiskowego.
- ANPCEN (Francja) – organizacja chroniąca środowisko nocne.
____
Autorka tekstu: Magdalena Niezabitowska-Krogulec
Zdjęcie otwierające artykuł: Magdalena Niezabitowska-Krogulec
Artykuł powstał dzięki pomocy Fundacji Light Pollution Think Tank (LPTT). Tworzy ją grupa ekspercka, w skład której wchodzą naukowcy uczelni wyższych i instytucji naukowych, przedstawiciele samorządów oraz działacze organizacji pozarządowych (NGO). Misją LPTT jest inspirowanie, podejmowanie i wspieranie działań na rzecz ograniczenia zanieczyszczenia światłem w zgodzie z filozofią zrównoważonego rozwoju.
