W wyniku połączenia działalności dwóch organizacji: Stowarzyszenia Architektów Krajobrazu w Estonii (Eesti Maastikuarhitektide Liit) oraz oddolnego ruchu Transision Town Tartu (Elav Tartu) w kwietniu zorganizowano wydarzenie mające na celu integrację i wymianę doświadczeń w zakresie żywności w mieście – jej produkcji i dystrybucji.
Temat konferencji jest ważny i aktualny. Według ONZ (United Nation) do roku 2030 ponad 60% ludności będzie zamieszkiwało tereny zurbanizowane. W praktyce oznacza to potrzebę produkcji coraz większej ilości żywności i dostarczania jej do ośrodków miejskich z coraz bardziej odległych upraw. Problem jest globalny, a jego konsekwencją m.in.: spadek jakości produktów, zanieczyszczenie środowiska, zmiany klimatyczne, przekształcenia krajobrazu i wiele innych. Konferencja skupiała specjalistów: praktyków, teoretyków, polityków oraz aktywistów z różnych dyscyplin i krajów. Fundację Sendzimira reprezentowała Agata Golec w wystąpieniu, dotyczącym współpracy międzysektorowej w zakresie kształtowania krajobrazu miasta. Sumując prezentacje, dyskusje i wypowiedzi konferencja skupiła się wokół kilku głównych tematów:
Miasto jako część większego systemu
Myśląc o produkcji żywności w mieście należy wziąć pod uwagę szerszy kontekst przestrzenny. Z przyrodniczo-krajobrazowego punktu widzenia tereny zieleni miejskiej powinny być kształtowane w taki sposób, aby tworzyły korytarze łączące miasto i jego otoczenie. Tego typu podejście zapewnia sprawniejszą wymianę i oczyszczanie powietrza oraz przemieszczanie się fauny i flory. Nie jest to nowość, choć wciąż w większości miast pozostaje w obrębie teorii i planów, a nie realnych działań – jak podkreślał w swojej prezentacji Miguel Villoslada. Według niego korytarze zieleni powinny być zintegrowane z ogrodami, które dziś stanowią ostoję bioróżnorodności miejskiej. Poza ogrodami, taką ostoją są też łąki miejskie, które sprzyjają m.in. obecności i ilość owadów zapylających w mieście (Mart Meriste).
W Polsce łąki zakładane i propagowane są przez m.in. Fundację Łąka z Warszawy. Jednak nie tylko odpowiednie kształtowanie lecz też pielęgnacja zieleni sprzyja zwiększeniu bioróżnorodności. Ciekawym głosem w tej kwestii była Roxana Triboi, która porównując Paryż i Bukareszt pokazała historię i zalety wypasu zwierząt w terenach zurbanizowanych.
Przedstawione prezentacje spotkały się we wspólnym punkcie z urbanistyczno-artystyczną wizją Continious productive urban landscape, przedstawioną przez Andre Viljoen’a. Na podstawie 20 lat praktyki projektowej, prototypowania i badań terenowych Viljoen opracował ideę linearnych struktur zieleni miejskiej. Ich celem jest maksymalizacja produkcji żywności, integracja miasta z jego otoczeniem oraz podkreślenie zależności pomiędzy naturą, a kulturą. Aby te wizje wprowadzić w życie Jeroen de Vires na podstawie stworzonej przez siebie i swoich studentów typologii, przedstawił możliwe rozwiązania i dobre praktyki projektowe wspierające produkcję żywności w mieście.
Myśl globalnie, działaj lokalnie. Ekonomiczne i społeczne aspekty inicjatyw oddolnych
Problemy globalne, wymagają lokalnych działań. Organizatorzy konferencji, jako aktywiści w ogrodach społecznościach i działkowych w Tartu i Tallinnie, położyli nacisk na wymianę doświadczeń, wiedzy i dobrych praktyk. Przedstawione zostały przykłady ogrodów społecznościowych w Helsinkach (Caroline Moinel oraz Sophia E. Hagolani-Albov) oraz jeden z najstarszych ogrodów w Tartu – Maheaed (Avo Rosenvald). Działania nieformalne, mają jednak swoją znacznie dłuższą historię w Estonii.
Jednym z elementów wydarzenia była wystawa prezentująca ogrodników z tzw. Hiinalinn (czyli: China town). Jest to przestrzeń powstała spontanicznie na nieużytku sąsiadującym z betonowym blokowiskiem z lat siedzemdziesiątych. Ogrody (tzw. dachie) zadziwiają różnorodnością nie tylko form ale i osobowości. Starsi ogrodnicy, stanowiący różnego pochodzenia rosyjskojęzyczną społeczność, poza aspektami ekonomicznymi podkreślają także istotę wspólnoty i przywiązania do ziemi. Jako przykład inicjatyw lokalnych z Litwy, przedstawicielka CoolŪkis – Auste Černiauskaitė pokazała sposób na umożliwienie uprawy ogrodu osobom młodym, których nie stać na kupno ziemi. Młodzi ogrodnicy z Wilna skontaktowani są ze starszymi mieszkańcami, którzy ogród mają, ale nie są w stanie go dalej uprawiać. Takie rozwiązanie to swojego rodzaju międzypokoleniowa wymiana doświadczeń i wspólnej pamięci. Istotna jest tu aktywizacja osób starszych, które znów mogą poczuć się potrzebne.
Inicjatywy podejmujące tematykę problemu żywności w mieście to nie tylko ogrody. Mikelis Grivins na przykładzie „Kalnciema Quarter” w Rydze przedstawił fenomen tzw. eko-targu. Tego typu miejsca można współcześnie odnaleźć prawie w każdym, większym mieście. Prelegent zwrócił jednak uwagę na problem wysokich cen stoisk i produktów. Pojawia się więc pytanie: „Jak sprawić by zdrowa i lokalna żywność nie była ekskluzywna i dostępna jedynie dla wąskiej grupy odbiorców przy jednoczesnym, uczciwym zysku producenta?” Tu odpowiedź przyszła inicjatywa kooperatywy spożywczej „Dobrze” z Warszawy. Wspólne zasady współpracy z lokalnymi rolnikami oraz mądra organizacja sklepów sprawia, że zdrowa i lokalna żywność może być dostępna dla większej liczby osób. Poza aspektami ekologiczno-ekonomicznymi reprezentująca kooperatywę Nina Józefina Bąk podkreśliła istotę wspólnego działania w niehierarchicznej strukturze podejmowania decyzji.
Kolejny warszawski przykład, czyli projekt „Big Picnic” przedstawiony został przez Izabellę Mier z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Pokazała ona jak działalność, tak wydaje się wąsko ukierunkowanych inicjatyw otwiera się współcześnie na problem bezpieczeństwa i suwerenności żywieniowej. Dzięki temu, ogrody botaniczne z całego świata współpracując ze sobą, mogą stać się ośrodkiem wymiany doświadczeń i propagowania nowatorskich rozwiązań. Ponadto, jako ciekawy aspekt ogrodnictwa prezentują projektowane w ramach zajęć ze studentami SGGW w Warszawie ogrody warzywne dla ośrodków terapeutycznych. Pokazują one rutynę pracy w ogrodzie, a także aspekt poczucia sprawczości jako jeden z istotnych elementów w terapii pacjentów z dysfunkcjami (Izabela Myszka).
Zaufanie, a współdziałanie, sprawna komunikacja i współzarządzanie
Słowo „zaufanie” stało się niemalże kluczowym podsumowaniem wszystkich wątków. Kiedy w pewnym momencie z sali padło pytanie: skąd pewność, że wyprodukowane w ogrodzie społecznościowym warzywa są organiczne? Odpowiedź była prosta: gdy każdy z ogrodników podziela wspólne zasady i zaufanie, wtedy nie ma potrzeby wprowadzania skomplikowanych certyfikatów. Nina Józefina Bąk, przedstawicielka kooperatywy Dobrze podkreśliła, że certyfikaty nie są dla nich istotne. To co ważne to lokalnie wyprodukowana, zdrowa żywność oraz wsparcie i współpraca. Przywołała przykładową praktykę inicjatywy polegającą na finansowym wsparciu rolników, z którymi współpracują, w momentach kryzysowych np. w wypadku zepsutych maszyn rolniczych niezbędnych do pracy. W ten sposób budowane są wspólne zaufanie i cele. Emil Rutiku, opowiadał o modelu, w którym raz w tygodniu farmerzy i konsumenci spotykają się w jednym z ustalonych miejsc w Estonii. To, co podkreślał, to właśnie zaufanie, zarówno co do produktów, jak i do klienta.
Rozwiązania systemowe i współpraca międzysektorowa
Wiele z inicjatyw w swojej działalności korzysta z narzędzi partycypacyjnych, zakłada kooperatywy stowarzyszenia, promuje się, lobbuje rozwiązania. Jednak aby oddolna partycypacja i aktywizm mieszkańców mógł pełniej i sprawniej wpływać na kształtowanie miasta niezbędna jest współpraca międzysektorowa. Z tego powodu przedstawiciele władz miasta Tartu – prezydent oraz reprezentant ministerstwa rolnictwa, wzięli udział w konferencji.
Agata Golec przedstawiła istotę współpracy międzysektorowej, w modelach działania praktykowanych i propagowanych przez Fundację Sendzimira. Podkreśliła ona, że kooperacja władz i mieszkańców pozwala nie tylko na wymianę wiedzy i doświadczeń oraz budowanie wzajemnego zrozumienia, ale i kształtowanie lepszych strategii rozwoju miasta. Partnerzy z sektora biznesowego mogą mieć swoją istotną rolę w m.in. opracowywaniu nowych form finansowania i projektowania terenów zieleni.
Flagowy przykład miasta, które uwzględnia partnerstwa polityczno-prywatno-społeczne w swojej polityce współzarządzania przestrzenią publiczną to Bolonia. Roberto Diolaiti, przedstawiciel wydziału zajmującego się m.in. zielenią miejską, przedstawił działania władz miasta dążące do zakładania jak największej ilości ogrodów społecznościowych i działkowych. Z kolei Darya Hirsch przedstawiła sukces Kolonii. Władze miasta podpisując porozumienie „Milan Urban Food Policy Pact” w 2015, podjęły się zadania stworzenia miasta tzw. „jadalnego” (tłum. edible city). Kolonia przez 2 lata nie tylko przeprowadzała zmiany dotyczące polityki przestrzennej miasta, ale też linearnie działania aktywizujące mieszkańców poprzez m.in. liczne procesy partycypacyjne. Dzięki temu zainicjowano wiele rozwiązań prawnych oraz przestrzennych, wspierających rozwój rolnictwa miejskiego.
W Warszawie natomiast dobrym przykładem jest program Zarządu Zieleni Miasta – Bujna Warszawa, który został przedstawiony przez Izabelę Mier w zastępstwie za Macieja Łepkowskiego. Bujna Warszawa nie tylko zbiera informacje o ogrodach, ich lokalizacji oraz użytkownikach, ale jej działalność polega również sieciowaniu, organizowaniu wspólnych wydarzeń i wspieraniu procesów zakładania nowych ogrodów.
Rolnictwo miejskie, a miasto przyszłości
Podsumowując, rolnictwo i ogrodnictwo miejskie zyskuje współcześnie dużo uwagi. Mówi się nawet o tym, że „farmer miejski” to zawód przyszłości. Miejskie ogrody, od prywatnych, działkowych po społeczne czy nawet wielkie, czasem eksperymentalne gospodarstwa zaczynają stanowić nieodzowny aspekt zieleni miast. Problematyką żywności zajmują się również stowarzyszenia, sieci, kooperatywy i inne inicjatywy dbające o dostępność, jakość i sprawdzone pochodzenie produktów. Jak przy każdych zmianach, istotą sukcesu jest tu nie tylko chęci aktywistów i zmiana sposobu myślenia, lecz zaufanie i udana kooperacja wszystkich decydentów.
Więcej prelegentów, informacje i dalsze losy projektu: https://foodurbanism.wixsite.com/foodurbanismtartu
Więcej o wspomnianych inicjatywach:
- Continuous Productive Urban Landscapes (CPULs)
- CoolŪkis
- MTÜ Tartu Maheaed – NGO
- NGO Dodo
- Milan Urban Food Policy Pact
- Estonian Food Network OTT
- Bujna Warszawa
- Big picnic
- Nordic Botanicals
- Fundacja Łąka
- Food Cooperative “DOBRZE”
- Kalnciema Quarter
tekst: Anna Wilczyńska
