Oświetlenie miejskie to nie tylko kwestia bezpieczeństwa i estetyki, ale przede wszystkim odpowiedzialności za środowisko. Choć sztuczne światło jest nam niezbędne, jego nadmiar – zwany smogiem świetlnym – degraduje nocne ekosystemy i wpływa na nasze zdrowie, o czym szerzej pisaliśmy w poprzednim artykule. Jak zatem projektować iluminacje ulic i parków, aby spełniały swoją funkcję, a jednocześnie minimalizowały zanieczyszczenie światłem? Kluczem jest stosowanie nowoczesnych technologii oraz przestrzeganie kilku prostych zasad, które pozwolą nam odzyskać widok gwiazd i ochronić bioróżnorodność.
Złote zasady odpowiedzialnego oświetlenia
Projektowanie oświetlenia zewnętrznego, które nie degraduje ekosystemów, wymaga odejścia od podejścia „im jaśniej, tym bezpieczniej”. Międzynarodowe organizacje, takie jak DarkSky International, wskazują na kilka kluczowych zasad, które pozwalają pogodzić potrzeby ludzi z ochroną nocnego środowiska.
Celowość – oświetlaj tylko to, co niezbędne
Pierwszym krokiem do ograniczenia zanieczyszczenia światłem jest zadanie pytania: czy to światło jest tu naprawdę potrzebne? Każdy punkt świetlny powinien mieć jasno określony cel użytkowy. W parkach czy na skwerach często montuje się oświetlenie dekoracyjne, które nie służy nawigacji ani bezpieczeństwu, a jedynie „ładnie wygląda”, jednocześnie silnie oddziałując na korony drzew i żyjące w nich ptaki. Jeśli oświetlenie nie pełni funkcji bezpieczeństwa (np. oświetlenie ciągów komunikacyjnych), należy rozważyć jego wyeliminowanie lub znaczne ograniczenie.
Skierowanie strumienia – światło tylko w dół
Jednym z największych błędów projektowych jest stosowanie opraw, które emitują światło w poziomie lub w górę. Powoduje to tzw. uśmiech oprawy – światło zamiast trafiać na chodnik, oślepia przechodniów i ucieka w atmosferę, tworząc łunę nad miastem. Kluczowym rozwiązaniem jest stosowanie opraw typu Full Cut-off (pełne odcięcie). Ich konstrukcja gwarantuje, że:
- strumień światła jest skierowany pod kątem 0° do poziomu (wyłącznie w dół) eliminując emisję w górną półprzestrzeń;
- oprawa jest płaska od spodu (brak wypukłych kloszy rozpraszających światło na boki);
- światło nie „wycieka” poza obszar, który ma być oświetlony.
Kontrola natężenia i czasu świecenia
Zbyt wysokie natężenie światła nie tylko marnuje energię, ale też pogarsza widoczność przez tworzenie głębokich cieni i oślepianie (tzw. efekt olśnienia). Lepiej zapewniać minimalny poziom jasności oświetlenia niezbędny do zapewnienia bezpieczeństwa. Nowoczesne systemy oświetleniowe powinny umożliwiać:
- redukcję mocy (dimming) – zmniejszenie natężenia światła o 30-50% w godzinach nocnych (np. między 23:00 a 5:00), gdy ruch w parkach i na ulicach jest minimalny,
- zastosowanie czujników ruchu – w parkach oświetlenie może działać na pełnej mocy tylko wtedy, gdy wykryje obecność człowieka, pozostając w stanie przyciemnienia przez resztę czasu. Pozwala to na zachowanie „okien ciemności” niezbędnych dla regeneracji przyrody.
Techniczne parametry mają znaczenie
Wybór odpowiedniej oprawy to tylko połowa sukcesu. Równie istotne jest to, co emituje jej wnętrze. W dobie powszechnej „ledyzacji” miast, kluczowym parametrem stała się temperatura barwowa światła, wyrażana w Kelwinach (K). To od niej zależy, jak silnie sztuczne oświetlenie będzie oddziaływać na ludzki układ hormonalny oraz na orientację zwierząt.
Pułapka światła niebieskiego
Nowoczesne białe diody LED, choć energooszczędne, często emitują dużą dawkę promieniowania w zakresie fal krótkich (światło niebieskie). Z naukowego punktu widzenia jest ono najbardziej problematyczne z dwóch powodów.
Światło niebieskie rozprasza się w cząsteczkach powietrza znacznie silniej niż światło żółte czy czerwone. W praktyce oznacza to, że zimne białe latarnie przyczyniają się do powstawania znacznie większej łuny nad miastem (smogu świetlnego) niż lampy o barwie ciepłej.
Krótkofalowe światło jest najsilniejszym inhibitorem melatoniny. Organizmy (w tym człowiek) odbierają je jako sygnał dnia, co drastycznie zaburza rytm okołodobowy, prowadząc do wspomnianych wcześniej problemów zdrowotnych i ekologicznych.
Kelwiny w praktyce – co wybierać?
Aby zminimalizować negatywne skutki, współczesne standardy projektowe dla obszarów zurbanizowanych i przyrodniczych zalecają:
- poniżej 3000 K (ciepła biel) – to standard dla obszarów mieszkalnych i ogólnomiejskich. Takie światło zawiera znacznie mniej komponenty niebieskiej, jest mniej uciążliwe dla oczu i środowiska.
- 2200 K – 2700 K (bardzo ciepła biel/barwa bursztynowa) – rozwiązanie rekomendowane dla parków, skwerów oraz obszarów sąsiadujących z terenami cennymi przyrodniczo (np. doliny rzeczne, lasy miejskie). Światło o tej barwie jest najmniej inwazyjne dla nocnej fauny.
- PC Amber (Amber LED) – specjalistyczne diody niemal całkowicie pozbawione światła niebieskiego. Są one najlepszym wyborem w otulinach parków narodowych i rezerwatów.
Współczynnik oddawania barw (CRI) a bezpieczeństwo
Częstym argumentem za stosowaniem zimnego światła jest lepsza widoczność. Tymczasem nowoczesne diody LED o ciepłej barwie (3000 K) oferują doskonały współczynnik oddawania barw (CRI > 70-80), co w zupełności wystarcza do poprawnego rozpoznawania twarzy, kolorów ubrań czy tablic rejestracyjnych. Bezpieczeństwo nie musi więc odbywać się kosztem nocnej ciemności.
Oświetlenie w parkach i na obszarach cennych przyrodniczo
W miastach parki i doliny rzeczne pełnią rolę korytarzy ekologicznych – autostrad, którymi przemieszczają się zwierzęta. Niestety, nieprzemyślane oświetlenie tych terenów może zamienić je w pułapki lub bariery nie do przebycia (np. dla ryb czy płazów). Rozwiązaniem jest ekologiczne strefowanie oświetlenia.
Strefowanie oświetlenia (Zoning)
Zamiast oświetlać cały park równomiernie, należy wyznaczyć strefy o różnym priorytecie. Pamiętaj o zachowaniu ciemnych korytarzy dla zwierząt wewnątrz parków miejskich:
- strefy intensywnego użytkowania – główne aleje prowadzące do przystanków czy wejść. Tutaj oświetlenie jest niezbędne, ale powinno być precyzyjne i ograniczone czasowo;
- strefy buforowe – obszary przejściowe, gdzie natężenie światła jest znacznie niższe;
- strefy ciemności (Refugia) – dzikie części parku, zarośla i okolice zbiorników wodnych. Te miejsca powinny pozostać całkowicie wolne od sztucznego światła, aby umożliwić zwierzętom bezpieczne żerowanie i odpoczynek.
Wysokość punktów świetlnych – niżej znaczy lepiej
W parkach często popełnianym błędem jest stosowanie wysokich latarni ulicznych (8–12 metrów). Powoduje to, że strumień światła trafia bezpośrednio w korony drzew, zaburzając fotosyntezę roślin i cykl życiowy ptaków. Stosowanie słupków o wysokości ok. 1 metra pozwala oświetlić nawierzchnię ścieżki, zapewniając bezpieczeństwo pieszym, przy jednoczesnym pozostawieniu koron drzew w naturalnym cieniu. Światło powinno padać wyłącznie na ścieżkę, nie „rozlewając się” na boki, na trawniki czy w stronę drzew.
Ochrona korytarzy wodnych
Dla wielu organizmów oświetlony most lub bulwar jest barierą biologiczną porównywalną z betonowym murem. Należy unikać oświetlania lustra wody (szczególnie wylewania światła z mostów). Iluminacje nadrzeczne powinny być kierunkowe i wyłączane po godzinie 22:00–23:00, aby umożliwić rybom i zooplanktonowi naturalną aktywność.
Korzyści z ograniczenia smogu świetlnego
Wprowadzenie zasad zrównoważonego oświetlenia często postrzegane jest jako koszt lub ograniczenie. Tymczasem nowoczesna inżynieria świetlna udowadnia, że ochrona ciemności idzie w parze z realnymi oszczędnościami i poprawą jakości życia mieszkańców.
Oszczędność energii i finansów
Najbardziej wymiernym efektem redukcji zanieczyszczenia światłem jest obniżenie rachunków za energię elektryczną.
Stosowanie opraw typu Full Cut-off sprawia, że 100% emitowanego światła trafia na drogę. Tradycyjne oprawy (np. kule) marnują od 30% do nawet 60% energii, oświetlając niebo i elewacje budynków.
Inteligentne sterowanie: Zastosowanie systemów redukcji mocy w godzinach nocnych (np. między 00:00 a 04:00) pozwala gminom zaoszczędzić dodatkowe 30–50% kosztów prądu, nie rezygnując przy tym z ciągłości oświetlenia.
Paradoks bezpieczeństwa: Mniej znaczy bezpieczniej
Częstym mitem jest przekonanie, że silniejsze światło oznacza większe bezpieczeństwo. W rzeczywistości zbyt jasne, źle skierowane lampy tworzą efekt olśnienia – źrenica oka zwęża się, przez co obszary poza bezpośrednim kręgiem światła stają się dla nas czarnymi plamami.
Równomierne, ciepłe i dobrze ukierunkowane oświetlenie eliminuje głębokie cienie, w których mogą ukryć się zagrożenia, i pozwala oku szybciej adaptować się do warunków nocnych.
Prawo do ciemności – jak Europa reguluje zanieczyszczenie światłem?
Podczas gdy w Polsce wciąż czekamy na kompleksową „ustawę o ochronie ciemnego nieba”, wiele państw europejskich wprowadziło już restrykcyjne przepisy. Ich celem jest nie tylko ochrona przyrody, ale także wymierna oszczędność energii oraz ochrona zdrowia obywateli.
Słowenia – pionier walki ze smogiem świetlnym
Słowenia jako pierwszy kraj w Unii Europejskiej wprowadziła w 2007 roku ogólnokrajowe prawo dotyczące zanieczyszczenia światłem. Przepisy te są bardzo konkretne. Całkowite odcięcie (Full Cut-off): Zabronione jest stosowanie opraw emitujących światło powyżej linii horyzontu (0% emisji w górę). Limity mocy: Określono maksymalne dopuszczalne natężenie światła dla dróg i obiektów publicznych. Natomiast w pobliżu obszarów cennych przyrodniczo obowiązują jeszcze surowsze normy dotyczące barwy i natężenia światła.
Francja – Lights Out jako standard
Francuskie prawo z 2018 roku jest jednym z najbardziej progresywnych w Europie. Koncentruje się na ograniczaniu zbędnego oświetlenia w nocy. Reklamy, witryny sklepowe oraz oświetlenie budynków biurowych muszą być wyłączane najpóźniej o 1:00 w nocy (lub godzinę po zakończeniu aktywności zawodowej). Na większości obszarów zabronione jest instalowanie oświetlenia zewnętrznego o temperaturze barwowej wyższej niż 3000 K, a na obszarach chronionych limit ten wynosi zaledwie 2400 K lub nawet 2700 K. Bezpośrednie oświetlanie tafli wody jest prawnie zakazane, aby chronić ekosystemy rzeczne.
Niemcy – ochrona owadów w centrum uwagi
Niemiecka nowelizacja ustawy o ochronie przyrody (Bundesnaturschutzgesetz) kładzie ogromny nacisk na ochronę owadów. W określonych strefach ochronnych zabronione jest stosowanie pułapek świetlnych oraz oświetlenia przyciągającego insekty. Nowe instalacje oświetleniowe muszą być projektowane tak, aby minimalizować wpływ na bioróżnorodność (np. poprzez stosowanie odpowiednich filtrów i osłon).
Chorwacja i Włochy
W Chorwacji w 2019 roku przyjęto ustawę, która zakazuje oświetlania nieba i wprowadza limity dotyczące „ucieczki światła” do mieszkań (ochrona przed light trespass).
We Włoszech wprawdzie brak ustawy federalnej, ale aż 13 regionów (w tym Lombardia, Emilia-Romania i Wenecja) posiada własne, bardzo restrykcyjne akty prawne, które stały się wzorem dla innych krajów.
Ochrona przed zanieczyszczeniem światłem w przepisach Warszawy
W polskim ustawodawstwie brakuje jednoznacznych regulacji prawnych odnoszących się do problemu zanieczyszczenia światłem, czy choćby metod jego pomiaru. Pojęcie „zanieczyszczenia światłem” nawet nie pojawia się w ustawie „Prawo ochrony środowiska”.
Nie ma też ujednoliconych standardów projektowania i montażu instalacji oświetleniowej na terenach zieleni miejskiej. Dlatego w Polsce działania mające na celu ograniczanie zanieczyszczenia światłem mają przede wszystkim charakter oddolny.
Choć brakuje u nas uregulowań ogólnokrajowych, pionierskie kroki podejmują polskie samorządy. W Warszawie, już od 2021 roku obowiązywał Program ochrony środowiska dla m. st. Warszawy na lata 2021-2024, będący częścią szerokiej „Strategii Warszawa #2030”. Dokument ten wprowadza konkretne wytyczne dotyczące ochrony przed zanieczyszczeniem światłem.
Uchwała ta stała się fundamentem dla nowych standardów oświetleniowych w mieście. Pozwala ona na formułowanie precyzyjnych zapisów w planach ogólnych, wytycznych konkursowych czy decyzjach środowiskowych. Szczególnie restrykcyjne zasady obowiązują przy projektowaniu oświetlenia na terenach warszawskiej zieleni miejskiej, gdzie inwestor musi spełnić dwa kluczowe warunki:
- wymagane jest stosowanie oświetlenia o niskim poziomie emisji widma z zakresu UVB, ze strumieniem świetlnym skierowanym wyłącznie do dołu,
- obowiązkowy jest montaż elementów umożliwiających zmianę natężenia światła w lampach, tak aby można było je redukować w momentach braku ruchu na ciągach pieszych.
____
Autorka tekstu: Magdalena Niezabitowska-Krogulec
Zdjęcie otwierające artykuł: Magdalena Niezabitowska-Krogulec
Artykuł powstał dzięki pomocy Fundacji Light Pollution Think Tank (LPTT). Tworzy ją grupa ekspercka, w skład której wchodzą naukowcy uczelni wyższych i instytucji naukowych, przedstawiciele samorządów oraz działacze organizacji pozarządowych (NGO). Misją LPTT jest inspirowanie, podejmowanie i wspieranie działań na rzecz ograniczenia zanieczyszczenia światłem w zgodzie z filozofią zrównoważonego rozwoju.
