W dniach 9-13 maja 2022 r. przedstawicielki i przedstawiciele Fundacji Sendzimira uczestniczyli w pierwszym spotkaniu konsorcjum projektu INTERLACE – międzynarodowa współpraca w celu odbudowy i przywrócenia ciągłości miejskich ekosystemów w Kostaryce.
Głównymi beneficjentami projektu są miasta (i stowarzyszenia) z UE: Stowarzyszenie Metropolia Krakowska, miasta Chemnitz (Niemcy) i Granollers (Hiszpania), a także południowoamerykańskie miasta Envigado (Kolumbia) i Portoviejo (Ekwador) oraz CBIMA – Śródmiejski Korytarz Biologiczny rzeki María Aguilar (Corredor Biológico Interurbano María Aguilar), w skład którego wchodzą gminy La Unión, Curridabat, Montes de Oca, Alajuelita oraz San José w prowincji San José (Kostaryka). Koordynatorem projektu jest Ecologic Institute (Niemcy). W trakcie zjazdu mieliśmy okazję przedyskutować działania projektowe z przedstawicielami większości partnerów.
To było pierwsze spotkanie stacjonarne od rozpoczęcia projektu we wrześniu 2020 r. gdyż z uwagi na sytuację epidemiologiczną, dotychczasowa komunikacja odbywała się on-line. Zjazd odbył się w San José i na terenie CBIMA, a także w nadmorskiej prowincji Puntarenas.
Kilka słów o Kostaryce
Kostaryka to miejsce niezwykłe pod wieloma względami. Około 30 % jej terytorium to obszary chronione, a zalesienie przekracza 50% kraju. Prawie 100% energii pochodzi ze źródeł odnawialnych, a zgodnie z konstytucją każdy obywatel ma prawo do czystego i zrównoważonego środowiska. Kostaryka, od 1949 r. nie utrzymuje stałej armii, a inwestuje w rozwój ekoturystyki, edukację i służbę zdrowia. Z liczącej 5 mln populacji kraju, blisko 3,5 mln zamieszkuje obszar Mesety Centralnej – kotliny pomiędzy dwoma pasmami górskimi. Ten gęsto zaludniony obszar miejski generuje szereg wyzwań, które mieliśmy okazję zaobserwować w trakcie wizyty.
Czym jest CBIMA?
CBIMA – Śródmiejski Korytarz Biologiczny rzeki María Aguilar – przebiega przez pięć gmin na obszarze 39 km2. Obejmuje przekształcone i naturalne siedliska łączące dział wodny rzeki María Aguilar – teren o kluczowym znaczeniu dla bioróżnorodności tego najgęściej zaludnionego obszaru w Kostaryce. Całkowita populacja zamieszkująca tą zlewnię wynosi 402 468 mieszkańców, co odpowiada 8% ogółu mieszkańców kraju. Pogarszający się stan korytarza biologicznego skłonił władze i mieszkańców do zrewidowania obecnego modelu zagospodarowania, który charakteryzuje się:
- gwałtowną ekspansją użytkowania gruntów mieszkalnych i komercyjnych, w tym nielegalną zabudową. Intensywna eksploracja wpłynęła na brzegi rzek, stwarzając ryzyko katastrof i zagrażając różnorodności biologicznej;
- niewystarczającą łącznością ekosystemów co redukuje możliwości adaptacji gatunków do mocno przekształconego środowiska;
- złą jakością wód powierzchniowych spowodowaną emisjami zanieczyszczeń – odpadów stałych, płynnych i ścieków oraz powstających z działalności rolniczej i przemysłowej odpadów chemicznych;
- bardzo dużym zanieczyszczeniem u samego źródła rzeki María Aguilar w gminie La Unión, z uwagi na bezpośrednie zrzuty ścieków.
Naturalne ekosystemy i tereny zieleni zajmują mniej niż 12% tego terytorium. Miejsca rekreacji stanowią 3% i skoncentrowane są w niewielkich parkach, z pojedynczymi drzewami i dużą ilością zabetonowanych powierzchni.
Te czynniki wywołały szereg negatywnych konsekwencji, jak:
- wzrost temperatury miasta, z występowaniem wysp ciepła, co ma niekorzystny wpływ szczególnie na osoby starsze i z chorobami przewlekłymi, a także kobiety w ciąży i dzieci;
- w latach 2005-2017 CBIMA straciła 37 hektarów roślinności łęgowej oraz innego typu;
- nielegalna zabudowa spowodowała powstanie 13 nieformalnych osiedli wzdłuż 104 km linii brzegowej.
Choć przepisy krajowe obligują instytucje publiczne do prowadzenia kontroli oraz do odpowiedniego zarządzania krajobrazem i ochrony środowiska, to brak koordynacji i skutecznych działań sprawiły, że ten korytarz biologiczny nie tylko utracił stabilność ekosystemu, ale też nie oferuje korzystnych dla zdrowia i jakości życia warunków zamieszkania. Według zaleceń WHO każdy mieszkaniec powinien mieć zapewniony dostęp do terenu zieleni nie mniejszego niż 9 m2 w zasięgu 10 minutowego spaceru. Na mieszkańca CBIMA przypada natomiast zaledwie 0,95 m terenów zieleni, które ponadto nie są dostępne w rekomendowanej odległości! Brak miejskich terenów zieleni utrudnia promocję zdrowych nawyków, aktywność sportową i rekreacyjną mieszkańców.
Stowarzyszenie działające na terenie CBIMA opiera się na współpracy wielu instytucji. Angażuje mieszkańców, podkreśla rolę chronionych obszarów rzecznych i miejskich terenów zieleni jako fundamentów zrównoważonego i przyjaznego miasta. Pracuje nad strategiami promocji terenów zieleni jako przestrzeni do rekreacji. Dzięki staraniom stowarzyszenia, rozpoczął się proces przywracania i odzyskiwania zielonej tkanki zarówno na brzegach rzeki, jak i w mieście. Gminy wchodzące w skład CBIMA biorą udział w Paisajes Productivos, inicjatywie finansowanej przez UNDP, mającej na celu wspieranie gmin w ochronie bioróżnorodności, poprzez zrównoważone zarządzanie krajobrazami. Polecamy lekturę opracowania UNDP dot. CBIMA (jęz. hiszp.) dostępnego tutaj.
Wizyty studyjne na terenie gmin wchodzących w skład CBIMA
Odwiedzając gminy La Unión, Curridabat, Montes de Oca, Alajuelita oraz San José mieliśmy okazję zapoznać się z inicjatywami, w tym rozwiązaniami opartymi na przyrodzie, realizowanymi przez lokalne władze, z udziałem mieszkańców.
Projekt Estrella San José
Projekt realizowany jest na terenie placu w sąsiedztwie szkoły im. gen Manuela Belgrano. Głównym celem projektu jest stworzenie bezpiecznej przestrzeni do aktywności sportowej dla dzieci, a także rekreacji dla okolicznych mieszkańców. Gmina stara się znaleźć rozwiązanie dla szeregu wyzwań. Jednym z nich jest obecność na tym terenie osób dotkniętych bezdomnością, problemem uzależnienia od narkotyków oraz prostytucji, co zmniejsza poczucie bezpieczeństwa dzieci w ich drodze do szkoły. Kolejne wyzwanie to szczątkowa zieleń, która uniemożliwia przebywanie tam w ciągu dnia osobom starszym, rodzinom z dziećmi, itp. z uwagi na wysokie temperatury. W ramach odpowiedzi na te wezwania zaczęto stopniowo wprowadzać roślinność i projektować bezpieczny teren dla dzieci. Do rozmów o zagospodarowaniu tego terenu zaproszono także osoby w kryzysie bezdomności, dla których był on tymczasowym schronieniem. Ponadto członkowie tej grupy byli aktywnie zaangażowani we wprowadzanie zmian, np. poprzez zazielenianie przestrzeni. Włączanie osób wykluczonych do wspólnoty stanowi istotny krok na drodze przemian i rozwiązywania lokalnie występujących problemów. Liczymy na to, że inicjatywa pozwoli na kontynuację wspólnych działań, sprzyjających reintegracji.
Los Yoses Montes de Oca
To pas zieleni w sąsiedztwie drogi krajowej, który został zagospodarowany na tereny rekreacyjne: siłownię na świeżym powietrzu, plac zabaw dla dzieci i ogrodzony psi wybieg. W tym przypadku lokalne władze chciały stworzyć miejsce integracji mieszkańców i umożliwić im aktywne korzystanie z terenów zieleni. Jest to zabieg, który z naszej perspektywy wydawać się może kontrowersyjny, z uwagi na oddziaływanie zanieczyszczeń pochodzących z transportu na zdrowie przebywających tam osób, w szczególności dzieci. Jednocześnie rozumiemy, że problem z dostępnością publicznych terenów zieleni zmusza lokalne władze do wykorzystania każdego skrawka ziemi do organizacji miejsc integrujących społeczność i stwarzających im możliwość przebywania w sąsiedztwie zieleni.
Na tym terenie odbywa się wycinka sosen, uznawanych w tym regionie za inwazyjne i stwarzające zagrożenie. Ze względu na brak przystosowania do lokalnych warunków klimatycznych wysokie, acz płytko ukorzenione sosny, mogą doprowadzić do katastrofy w ruchu lądowym, uszkadzać domostwa, samochody czy zagrażać życiu ludzkiemu.
Parque de las Piedras Curridabat
To nadrzeczny park, który swoja nazwę zawdzięcza charakterystycznym głazom rozrzuconym w wielu miejscach.
Na jego terenie znajduje się ogród warzywny dostępny dla mieszkańców. Promuje ideę ogrodów społecznościowych, współtworzonych dzięki zaangażowaniu mieszkańców oraz opierając się o zastosowanie najbliższych naturalnym procesom zabiegów takich jak: retencja wody i gromadzenie deszczówki, kompostowanie i ograniczanie wykorzystania nawozów sztucznych. Ogródkiem opiekuje się grupa ogrodników ze społeczności lokalnej, którym przewodzi ogrodnik miejski – urzędnik. Ponieważ ogród znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie parku, pozwala na spędzanie czasu z uwzględnieniem różnych aktywności. Począwszy od wypoczynku, poprzez eksplorację przyrody aż do prac ogrodniczych.
Finca Los Lotes La Unión
Kolejne miejsce, które mieliśmy okazję odwiedzić, zlokalizowane było na wzgórzach na terenie gminy La Unión. Przepięknie umiejscowiona szklarnia, stanowi bazę wytwórczą organicznych warzyw. Utworzona została na terenie nieczynnej już elektrowni wodnej. Obecnie jest jedną z atrakcji turystycznych. Ukazuje szeroki wachlarz możliwości oferowanych nawet w trudniej dostępnych terenach, dzięki bogactwu przyrodniczemu zasobów naturalnych, pozwalających na samowystarczalność.
La Guapil Alajuelita
W gminie Alajuelita mogliśmy zaobserwować rozrastające się nieformalne osiedle tuż nad brzegiem rzeki, z gęstą zabudową i brakiem zieleni. Bliskość zabudowy wpływa negatywnie na jakość wód, a wzrastająca liczba mieszkańców, stawiających prowizoryczne domostwa bez zgody na budowę, stanowi jedno z największych wyzwań dla zarządców tego terenu. Dzięki współpracy międzynarodowej, gmina ma szansę na znaczące zmiany i podniesienie jakości życia jej mieszkańców. Planowane są działania w obszarze zdegradowanej przestrzeni, zaadaptowanej przez młodzież poszukującą miejsca aktywności sportowej. W przyszłości mieszkańcy będą mogli skorzystać z w pełni wyposażonych boisk, kompleksu rekreacyjnego i sieci kanalizacyjnej.
Jakie korzyści dla CBIMA przynosi udział w projekcie INTERLACE?
W trakcie udziału w projekcie, CBIMA chce zbudować platformę współpracy wspierającą systemowe i szerokie uczestnictwo w planowaniu zielonej przestrzeni publicznej, oparte na realnych rozwiązaniach rekultywacyjnych i odpowiadających na potrzeby mieszkańców. Wymiana doświadczeń z innymi partnerami miejskimi INTERLACE, a także z ekspertami i instytucjami badawczymi, daje szansę na gruntowne przeanalizowanie wyzwań i szans oraz planowanie rozwiązań opartych na przyrodzie.
Jako cel długoterminowy CBIMA stawia sobie chęć przekształcenia tego obszaru w najbardziej dostępny i zielony korytarz biologiczny w Ameryce Łacińskiej, inspirując kolejne ośrodki miejskie regionu do działania.
